تشنج تغییر ناگهانی در فعالیت الکتریکی طبیعی مغز است. در طی تشنج، سلول های مغزی به طور غیرقابل کنترل تا چهار برابر میزان طبیعی خود “آتش می گیرند” و به طور موقت بر نحوه رفتار، حرکت، فکر یا احساس فرد تأثیر می گذارد. در ادامه این مطلب از دکتر مهناز شکروی با علل تشنج و چگونگی وقوع آن بیشتر آشنا می شوید .
تشنج چیست؟
تشنج یک اختلال در فعالیت الکتریکی مغز است و زمانی اتفاق می‌افتد که نورون‌های مغز کار خودشان را درست انجام ندهند. نورون‌ها وظیفه‌شان انتقال پیام‌های عصبی مغز است. اگر فعالیت این نورون‌ها از حالت عادی خارج شود نتیجه‌اش این است که مغز سعی میکند خودش را دیس شارژ کند. به عبارتی دیگر بارهای الکتریکی انباشته شده در مغز از طریق تشنج تخلیه می‌شوند.
علائم تشنج چیست؟
تشنج میتواند با از دست رفتن هوشیاری همراه باشد و یا بیمار هوشیاری خود را حفظ کند و ممکن است قسمتی از بدن یا قسمتی از عملکرد مغز را مختل کند.
در مواردی که هوشیاری بطور کامل از دست میرود معمولا فرد به روی زمین می‌افتد، حرکات شدید در دستها و پاها دارد و تنفس وی دچار مشکل شده و به سختی و با صدای “خر خر” نفس میکشد. معمولا در یک یا دو دقیقه این حالت برطرف میگردد اما ممکن است به طول انجامد که طبیعتا خطرناک تر و مهمتر خواهد بود.
اگر فرد هوشیاری خود را از دست ندهد ممکن است انواع علائم مربوط به عملکرد هر قسمت از مغز را داشته باشد مثل: حرکت غیر عادی در یک دست یا یک پا، توقف تکلم، خیرگی به یک نقطه، گزگز در قسمتی از بدن، احساس بوی بد یا طعم عجیب، حرکت تکراری در یک اندام مثلا مالش مکرر چشم یا خارج کردن مکرر زبان از دهان و …
همانطور که میبینید این علائم هم بسیار متفاوت و هم گسترده هستند اما با دانستن آنها میتوان‌زودتر از این اتفاق مطلع شد و به متخصص مغز و اعصاب یا جراح مغز و اعصاب مراجعه کرد.
نکته جالب و مهم تر این است که گاهی یکی از این علائم در فرد بروز میکند و بعد تشنج شدیدتری اتفاق می‌افتد؛ در واقع فرد قبل از بیهوش شدن از بروز تشنج طی ثانیه‌های بعدی مطلع خواهد شد که به این علائم قبل از تشنج “اورا” میگویند.
انواع تشنج
انواع تشنج با توجه به محلی که در مغز دچار اختلال میشود به دو دسته تقسیم میشود: تشنج عمومی و تشنج کانونی.
تشنج عمومی
اگر سلولهای عصبی در دو طرف مغز درگیر شوند و اختلال ایجاد کنند، منجر به اسپاسم عضلانی یا سیاه شدن چشم و یا زمین خوردن فرد میشود. اغلب افرادی که تشنج را تجربه می‌کنند، عموما تشنج آنها از یک نوع آغاز شده و به نوع دیگری تبدیل میشود. حملات تونیک کلونیک، صرع کوچک و آتونیک از جمله نمونه‌های تشنج عمومی هستند. تشنج در خواب نیز نوعی تشنج عمومی است. برای درمان تشنج در خواب، این مورد را با اختلال در خواب اشتباه نگیرید.
تشنج کانونی
این تشنج‌ها، در قسمت‌هایی از مغز فعال می‌شوند و می‌توانند تاثیرات جسمی یا عاطفی ایجاد کنند. در واقع در این زمان شما ممکن است چیزهایی را حس کنید، که در آنجا نیستند. ۶۰ درصد افراد مبتلا به صرع، این نوع تشنج را تجربه می‌کنند. گاهی اوقات این اختلال با بیماری روانی یا اختلالات عصبی دیگر اشتباه گرفته میشود
چه چیزی باعث وقوع تشنج میشود؟
هر چیزی که بدن را تحت تأثیر قرار دهد ممکن است مغز را مختل کرده و منجر به تشنج شود.
برخی از نمونه ها عبارتند از:
- ترک الکل
- عفونت مغزی، مانند مننژیت
- آسیب مغزی هنگام زایمان
- نقص مغزی موجود در بدو تولد
- خفگی
- مصرف مواد مخدر
- ترک دارو
- عدم تعادل الکترولیت های بدن
- شوک الکتریکی
- صرع
- فشار خون بسیار بالا
- تب
- ضربه به سر
- نارسایی کلیه یا کبد
- سطح پایین گلوکز خون
- سکته مغزی
- تومور مغزی
- ناهنجاری عروقی در مغز
تشنج می تواند ارثی باشد. اگر شما یا کسی در خانواده خود سابقه تشنج دارید، پزشک خود را حتما مطلع کنید.در برخی موارد، به ویژه در کودکان خردسال، ممکن است علت تشنج ناشناخته باشد.
آیا وقوع تشنج را میشود از قبل تشخیص داد؟
در بسیاری از حالات بیمارانی که دچار تشنج‌های تکرار شونده هستند از روی برخی علائم می‌توانند نزدیک شدن حمله را حس کنند. از جمله این عوامل می‌توان به احساس اضطراب ناگهانی، درد معده، تاری دید، احساس ضعف، لرزش خفیف دست و پا، بدمزه شدن دهان و… اشاره کرد.
هنگام بروز تشنج چه باید کرد؟
در هنگام بروز حمله، تلاش برای وارد کردن انگشت، قاشق بین دندان ها برای باز کردن دهان بیمار یا فشار دادن آن برای جلوگیری از انقباضات، ممکن است به بیمار آسیب برساند. در شرایط عادی، حمله به طور خودکار طی 1 – 2 دقیقه پایان می یابد. اگر حمله در این دوره به پایان نرسد، بیمار باید قطعاً به بیمارستان منتقل شود. هنگام بروز حملات اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از آسیب رساندن عوامل محیطی به بیمار انجام شود. اگر جسم تیز یا سختی وجود داشته باشد که در مواردی مانند زمین خوردن و انقباض در هنگام حمله، به بیمار آسیب برساند، باید بیمار را از این خطر دور کرد.
در صورت بروز بحران، باید لباس محکم بسته شده بیمار را، شل کنید تا بیمار بتواند نفس راحتی بکشد. بوییدن پیاز، ادکلن و غیره برای بیمار، به درمان حملات کمکی نمی کند. نگه داشتن دست و پاهای بیمار متشنج، توسط اطرافیان، تلاش برای کنترل آنها، ممکن است باعث مشکلاتی مانند دررفتگی شانه شود. فرد ممکن است پس از بهبودی احساس خستگی کند و به طور موقت بیهوش شود. بنابراین باید مدتی استراحت کند.
درمان تشنج
در بسیاری موارد تشنج در افراد فقط یک‌بار اتفاق افتاده و دیگر تکرار نمی‌شود اما در مواردی که فرد مبتلابه صرع است تشنج به‌صورت متناوب و مکرر رخ می‌دهد و در چنین شرایطی فرد برای کنترل شرایط بیماری خود نیاز به درمان دارویی خواهد داشت.
درمان دارویی
افراد مبتلابه صرع برای کنترل عوارض تشنج به دارو نیاز دارند. داروهای ضد صرع و تشنج معمولاً تا %۷۰ علائم تشنج را کنترل می‌کنند. دستورالعمل‌های پزشک را دنبال کنید و در صورتی که پس از مصرف دارو عوارضی را مشاهده کردید به پزشک خود اطلاع دهید و هرگز سرخود دارو را قطع نکنید زیرا خود، میتواند باعث بروز تشنج شود.
کنترل بیماری با رژیم غذایی
در کودکانی که تشنج آنها به دارو پاسخ نمی‌دهد، یک رژیم غذایی خاص به نام رژیم کتوژنیک ممکن است به کنترل برخی از انواع تشنج کمک کند. پزشک یا متخصص شما میتواند راهنمایی کند که آیا این روش برای کودک شما مناسب است یا خیر.
عمل جراحی
در مواردی که تشنج به درمان دارویی پاسخ ندهد، جراحی انجام میشود. در این روش بافت مغزی که کانون تشنج است، برداشته میشود.
تحریک عصب واگ
تحریک عصب واگ شامل کاشت وسیله‌ای مانند ضربان‌ساز در قفسه سینه است. این دستگاه سیگنال‌های الکتریکی ضعیفی را از طریق عصب واگ به مغز ارسال میکند. این روش برای کنترل و درمان تشنج‌هایی استفاده میشود که به درمان دارویی پاسخ نداده و قابل جراحی نیز نیستند.
عوارض جانبی تشنج کردن
تشنج در زمان‌های مشخص میتواند منجر به شرایطی شود که برای خود فرد یا دیگران خطرناک است. از جمله:
شکستگی و آسیب به سر و بدن: اگر در حین تشنج سقوط کنید، احتمال آسیب و شکستگی سر و استخوان‌های بدن وجود دارد.
غرق شدن: اگر در هنگام شنا، شما دچار تشنج شوید یا علائم صرع در شما بروز دهد احتمال غرق‌شدگی وجود دارد.
تصادف اتومبیل: اگر در هنگام رانندگی دچار تشنج شوید احتمال تصادف‌های رانندگی بالا میرود.
عوارض بارداری: تشنج در دوران بارداری خطری برای مادر و کودک ایجاد میکند و برخی از داروهای ضد صرع خطر بروز نقایص مادرزادی را افزایش می‌دهند. اگر مبتلا به تشنج و صرع هستید و در نظر دارید که باردار شوید، با پزشک خود مشورت کنید. اکثر زنان مبتلا به تشنج و صرع می‌توانند باردار شوند و نوزادان سالم داشته باشند.
مشکلات روحی و روانی: افراد مبتلا به تشنج و صرع بیشتر احتمال دارد که مشکلات روحی داشته باشند. به ویژه افسردگی، اضطراب و افکار و رفتارهای خودکشی. مشکلات ممکن است ناشی از شرایط مربوط به وضعیت خود و همچنین عوارض جانبی دارو باشد.
چگونه می‌توانید از تشنج جلوگیری کنید؟
در بسیاری از موارد، تشنج قابل پیشگیری نیست. با این حال، حفظ یک سبک زندگی سالم میتواند بهترین فرصت را در کاهش خطر ایجاد کند. در این راستا می‌توانید موارد زیر را انجام دهید:
- به اندازه کافی بخوابید
- رژیم غذایی سالم داشته باشید و به خوبی هیدراته باشید
- به طور منظم ورزش کنید
- از تکنیک‌های کاهش استرس استفاده کنید
- از مصرف داروهای غیرقانونی خودداری کنید.
اگر به دلیل بیماری صرع یا دیگر شرایط پزشکی از دارو استفاده می‌کنید، آنها را طبق توصیه پزشک مصرف کنید.
تشنج چگونه تشخیص داده می شود؟
سوابق پزشکی و دیگر علائم بیمار به پزشک برای تعیین آزمایش‌های ضروری کمک می کنند. این آزمایش‌ها عبارتند از:
- آزمایش خون و ادرار به منظور بررسی عفونت و یا وجود مواد سمی
- نوار مغز (EEG) برای بررسی فعالیت الکتریکی مغز
- آزمایش‌های تصویربرداری نظیر MRI و CT اسکن مغز
نتیجه‌گیری
تشنج یک اختلال عصبی ناشی از تغییر در روند انتقال پیام‌ها در مغز است که در اثر بیماری‌های خاص و یا موارد دیگر غیر از بیماری ایجاد میشود. بسیار مهم است که با دیدن نشانه‌های آن خونسردی خود را حفظ نموده، با آرامش رفتار کنیم و اقدامات مراقبتی لازم را تا زمان بهبودی یا رسیدن اورژانس انجام دهید. اگر فرد برای نخستین بار است که این اتفاق را تجربه میکند، باید حتماٌ همراه با پرونده‌ی پزشکی خود به پزشک متخصص مراجعه کند. خوشبختانه امروزه روش‌های بسیار زیادی برای کنترل و یا درمان تشنج وجود دارد که می‌توانید از آنها بهره‌مند شوید.
